29 września 2012 roku OBJAZD STUDIALNY
Szczecin, woj. zachodniopomorskie
Organizator: Dolnoodrzańska Inicjatywa Rozwoju Obszarów Wiejskich
Objazd prowadzi przez bogate w zabytki miejscowości powiatów gryfińskiego i pyrzyckiego. Na trasie liczne późnoromańskie i wczesnogotyckie kościoły, dawna komandoria templariuszy w Rurce oraz dawny zamek tego zakonu, w Swobnicy.
Miejscowości na trasie objazdu:
1. Gryfino:
Krzywy las – jest pomnik przyrody o powierzchni ok. 1,7 ha. Znajduje się w okolicach nowego osiedla koło wsi Nowe Czarnowo i Elektrowni Dolna Odra, w powiecie gryfińskim.
Obszar ten został tak nazwany ze względu na rosnące w tym miejscu zdeformowane sosny. Drzewa te są wygięte pod kątem ok. 90° od ok. 20 cm nad ziemią, a krzywizna u niektórych dochodzi do wysokości 3 m, przy całkowitej wysokości ok. 11-12 m. Zostały zasadzone w latach 30. XX wieku(prawdopodobnie w 1932 roku).
Najbardziej znana teoria tłumacząca nietypowy wygląd drzew mówi, że drzewa zostały tak ukształtowane w wyniku celowej działalności ludzi, którzy uprawiali je specjalnie na tzw. krzywulce do celów stolarskich lub szkutniczych, takich jak budowa mebli, łodzi, sań.
– Baszta Bańska
Mury obronne i bramę zwaną Bańską lub św. Jerzego zaczęto budować po 1284 roku, gdy książę zezwolił miastu na wzniesienie obwarowań.
Brama Bańska powstała w XIV wieku. Na początku swego istnienia była budowlą kamienną bez dachu, z platformą otoczoną blankami. Później nakryta została dachem dwuspadowym. Wysokość budowli wynosi 15,3 m. Trzon bramy do wysokości 11,75 m zbudowany jest z kamienia polnego. W XV wieku nadbudowany został cegłą o dalsze 3,55 metra. Wielki ostrołukowy otwór nad przejazdem od strony miasta zamurowano po 1500 roku. W II połowie XIX, a następnie w XX wieku została zmodernizowana. Wymiary zewnętrzne bramy wynoszą 8m x 8,5m, grubość ścian przejazdu – wschodnia 1,65m, zachodnia (z klatką schodową w grubości muru) 2,20m.
– Kościół Narodzenia NMP
Początek budowy kościoła parafialnego p.w. Narodzenia NMP, wcześniej św. Mikołaja datuje się na rok 1278, w którym książę Barnim I przekazał patronat nad świątynią kolegiacie NMP w Szczecinie. Wczesnogotycki kościół jest jednoprzęsłową, trójnawową halą z transeptem (nawą poprzeczną), prostokątnym chórem (prezbiterium) i kwadratową w rzucie wieżą zachodnią. Prosto zamknięte prezbiterium, transept i nawa główna w swoim rzucie tworzą układ krzyża greckiego (równoramiennego). Stary gryfiński kościół ze względu na formę, skalę i bogactwo swojej architektury, a także wyjątkowe założenie przestrzenne należy do najbardziej wartościowych zabytków wczesnego gotyku w skali całego kraju.
2. Widuchowa
Widuchowa to jeden z najstarszych słowiańskich grodów nadodrzańskich. Dokument wystawiony 8 czerwca 1159 r. przez pierwszego biskupa pomorskiego Adalberta (Wojciecha) podaje iż w XII w. biegł przez Widuchową szlak handlowy. W XIII wieku Widuchowa posiadała własny targ, była typowym ośrodkiem rolniczym należącym do prywatnego właściciela. W wyniku utarczek między Piastami a Brandenburczykami, w 1278 r. Brandenburczycy przyłączyli Ziemię Widuchowska do swych terenów. Dopiero w 1302 r., Widuchowa wróciła do księstwa Szczecińskiego a 17 kwietnia 1347 r. otrzymała z rąk księcia Barnima III prawa miejskie. Wraz z przywilejami miasto otrzymało herb (trzy wieże na wspólnym postumencie o kształcie mostu, pod mostem płynący po wodzie łabędź ) i pieczęć miejską.
– ruiny zamku
W Widuchowej zachował się trzynastowieczny kościół z ciosów granitowych, przebudowany w XVIII- XIX wieku. Wewnątrz świątyni oglądać można barokowe wyposażenie. Przetrwały też ruiny dawnego zamku.
Wzniesiony w XIII wieku nad brzegiem Odry kościół, jest budowlą jednonawową, bez chóru, z wieżą od zachodu. Ściany zbudowane są z dokładnie obrobionych kwadr granitowych ułożonych w regularne warstwy. Od strony północnej dobudowano zakrystię. Masyw wieżowy zachował się tylko do wysokości murów nawy. Wieża zwieńczona jest latarnią z barokowym hełmem. Plac kościelny pełniący niegdyś funkcję cmentarza, otoczony jest kamienno-ceglanym murem. We wnętrzu kościoła uwagę zwracają: ołtarz ambonowy z 1725 roku i misa chrzcielna z pierwszej połowy XIX wieku. Na wieży zachowały się dzwony z 1787 i 1703 roku,
– Żarczyn
Miejscowość położona jest przy drodze wojewódzkiej, która prowadzi z Krajnika Dolnego przez Banie, Pyrzyce do Piasecznika. Prawdopodobnie dawniej istniała tu osada słowiańska, zanim jeszcze doszło do kolonizacji na prawie niemieckim i nadania wsi nazwy Schonfeld. Po 1788 roku wieś stała się częścią domeny królewskiej.
Do dziś wieś zachowała historyczny układ owalnicowy. Pod względem administracyjnym należy do gminy Widuchowa, której siedziba oddalona jest o około 14 kilometrów na północny – zachód. W połowie XIX wieku istniały w Żarczynie młyn i wiatrak. Obecnie najbardziej okazałym zabytkiem, świadczącym o średniowiecznej historii wsi jest kościół z końca XIII wieku. Wczesnogotycka świątynia mocno ucierpiała podczas II wojny światowej. Odbudowano ją dopiero w 1979 roku. Główne wejście do kościoła znajduje się po stronie zachodniej. Dawniej istniały trzy portale wejściowe – północny i dwa południowe. Obecnie tylko jeden z portali południowych pozostał nie zamurowany – w jego ościeżu zachował się cios kamienny z ornamentem złożonym z rombów i szachownicy. Drugi, podobny znajduje się w południowo – wschodnim narożniku kościoła. Te tajemnicze, zdobione w charakterystyczny sposób kamienie są przedmiotem badań historyków i znawców z wielu krajów. Występują one licznie w murach średniowiecznych kościołów naszego województwa.
– Kłodowo
Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z roku 1320, kiedy to bogaty gryfiński kupiec Jan Lintbusch kupił osadę o nazwie Clode (Clodo). Miejscowość sprzedali jej ówcześni właściciele – rycerze – bracia Blankenburg. Nazwa wsi ma prawdopodobnie związek z kłodami drewna, które wykorzystywano w umocnieniach wałów obronnych. Fakt ten wskazuje na obronny charakter dawnej osady rycerskiego rodu Blankenburg. Pierwotnie wieś o planie owalnicy obecnie rozwija się wzdłuż przecinającej ją drogi. Położona jest na uboczu głównego traktu i oddalona o około 10 km na południowy wschód od siedziby gminy Widuchowa.
W centrum wsi, na nieco wyniesionej, prostokątnej parceli, położony jest XIII wieczny kościół. Wzniesiono go z ciosów granitowych na planie prostokąta. Późniejsza, czternastowieczna rozbudowa świątyni nieco zatarła jej pierwotny plan. Najstarszym elementem budowli pozostaje dolna część wieży wymurowana z granitowych ciosów ułożonych w regularne warstwy. Jej pozostała część, powyżej murów nawy, nadbudowana została z kamieni polnych. Przy budowie narożników wieży oraz w ościeży okiennych użyto cegły. Wnętrze świątyni kryje XIX wieczne wyposażenie wraz z ołtarzem i emporą chórową wspartą na słupach. W wieży natomiast zachował się renesansowy dzwon z 1592 roku. Plac kościelny otoczony jest kamiennym murem z przyporami w północnej części. Dawniej spełniał rolę cmentarza, obecnie porośnięty jest starodrzewem. Zarówno we wschodniej jak i zachodniej części muru znajdują się bramki z filarami, które wymurowano z cegły. Filary bramek ozdobiono malowanymi na biało wnękami w kształcie gotyckiego krzyża.
3. Rurka
Historia miejscowości zaczyna się w średniowieczu. Powstanie osady związane jest z pojawieniem się rycerskiego zakonu templariuszy – ubogich rycerzy świątyni, który właśnie w tym miejscu wybudował swoją komandorię, bodaj najsłynniejszą w całym obecnym województwie zachodniopomorskim.
Kaplica templariuszy. Do dziś z całej osady zachowała się jedynie kaplica zbudowana z ciosanej kostki granitowej, ułożonej w regularne warstwy. Fundamenty niewielkiej, jednonawowej budowli założone zostały na rzucie prostokąta z wydzielonym, prosto zamkniętym prezbiterium po wschodniej stronie. Kaplica nakryta jest dwuspadowym dachem – wyższym nad nawą, nieco niższym nad częścią prezbiterialną. Portal wejściowy o jednouskokowych ościeżach zamknięty został łukiem ostrym. W równie staranny sposób wykonano otwory okienne z rozglifionymi na zewnątrz ościeżami oraz okulus, który zachował się w zachodnim szczycie. Szczyt wschodni zbudowano w konstrukcji ryglowej. Rozmiary kaplicy pozwalają stwierdzić, iż cała komandoria nie miała licznej obsady, zdolnej stawiać opór zorganizowanym armiom. Było tu najprawdopodobniej kilku braci zakonnych wraz ze służebnymi.
4. Banie
Wieś należąca do gminy Banie, położona między dwoma jeziorami: Długie (od pn.) oraz Grodziskie (od płd.), do 1945 niemiecka wieś Wildenbruch.
Miejscowość, wraz z całą ziemią bańską, została w roku 1234 przekazana przez książąt pomorskich pod władanie templariuszy. Główną siedzibą zakonu była położona nieopodal Rurka. Po rozwiązaniu zakonu w roku 1312, jego dobra wraz z zamkiem w Rurce przejęli joannici. W efekcie konfliktu, między przybyłym zakonem a okoliczną ludnością, zamek w Rurce został zniszczony. Jako nową siedzibę komandorii zakon wybrał pobliską Swobnicę, Na południe od tej wsi, na półwyspie oblanym wodami jeziora Grodziskiego, powstał w 1377 roku potężny zamek. Ceglaną warownię wybudowano na rzucie kwadratu o boku około 50 metrów. Dookoła biegły 15 metrowe mury zwieńczone krenelażem z wyróżniającą się ponad 30 metrową narożną wieżą. Po reformacji, kiedy zakon joannitów opuścił okoliczne ziemie, zamek zmieniał swoich właścicieli. W roku 1680 w jego posiadanie weszła księżna Dorota Szlezwicko-Holsztyńska. Wówczas obronna warownia nabrała charakteru barokowej rezydencji. Wnętrza mieszkalne udekorowane zostały sztukateriami sufitowymi i malowidłami ściennymi. Powstały ozdobne posadzki i reprezentacyjne klatki schodowe.
Po II wojnie światowej ograbiony z wyposażenia zamek został zaadaptowany na siedzibę PGR. W roku 1989 wrócił do rąk prywatnych, jednak firma, która nabyła zabytek, nie podjęła się renowacji. Ponownie sprzedany w roku 1992 prywatnemu inwestorowi z Belgii, miał być odbudowany z przeznaczeniem na hotel. Dziś jeden z najcenniejszych obiektów zabytkowych Pomorza Zachodniego jest we władaniu sił natury, a prywatny właściciel nie podjął żadnych prac. Fragmentarycznie zachowane mury obronne, szybko niszczejące zabudowania z widocznymi jeszcze barokowymi zdobieniami i wciąż potężna wieża to wszystko, co pozostało z dawnej świetności zamku. Wokół ruin, na powierzchni około 2.5 ha roztacza się park krajobrazowy z XIX wieku, ze starodrzewem.
Obecnie o uratowanie zabytkowej rezydencji walczy powołane w 2009 roku „Stowarzyszenie Zamek Swobnica”. Jego członkami i założycielami są miłośnicy historii i zabytków z okolicznych miejscowości.
Warto również zwrócić uwagę na znajdujący się w Swobnicy kościół. Został on zbudowany w drugiej połowie XIII wieku z ciosów granitowych. Przebudowany pod koniec XIX wieku, powiększony o neogotycką absydę i wieżę został strawiony przez ogień na początku XX wieku. Po odbudowie z pierwotnych form architektonicznych zachowały się trzy zamurowane portale.
5. Łozice
Jest to miejscowość o fragmentarycznie zachowanym układzie owalnicy. Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1289 roku, kiedy to książęta pomorscy przekazali ją klasztorowi w Gramzow (1289 Lositz, 1523 Lotze). Należy przypuszczać, że do lat 70-80-tych XIX wieku w zabudowie Łozic dominowały obiekty ryglowe; w tym wąskofrontowe chałupy z częścią inwentarską. Zapewne w końcu XIX w. rozpoczął się proces wymiany starej zabudowy na obiekty murowane z cegły ceramicznej.
Kościół wzniesiony został na przełomie XIV i XV wieku w północno-zachodniej części wsi. Była to świątynia salowa, bez wyodrębnionego prezbiterium, zbudowana z kamienia. Być może budowli tej towarzyszyła drewniana wieża. Po 1945 roku kościół został częściowo rozebrany i w dniu dzisiejszym stanowi ruinę. Cmentarz wiejski (pow. ca 0,8 ha) zlokalizowany był na terenie przykościelnym, na nieznacznym wzniesieniu; jego granice wytyczał XV-wieczny mur kamienny z późnogotycką bramką ceglaną datowaną najwcześniej na około 1550 rok. Wnętrze blendy w elewacji bramki wypełnia złożony ornament maswerkowy. Bramka ta zaliczana jest do najciekawszych tego typu zabytków zachowanych na wybrzeżu Morza Bałtyckiego. Na placu cmentarnym znajdują się pozostałości zniszczonego pomnika mieszkańców Łozic, którzy zginęli w czasie pierwszej wojny światowej.
Młyn i wiatrak zlokalizowane były na północno-zachodnim krańcu wsi, w odległości 100 m od zabudowań. Wiatrak ustawiony był na wzniesieniu terenu, a młyn po wschodniej stronie rozlewiska, spiętrzającego wody dopływu Kanału Nieborowskiego. W Łozicach znajdowała się również karczma i kuźnia. Folwark składał się – w końcu XIX w.- z dwóch dziedzińców gospodarczych, rozdzielonych główną drogą wiejską. Budynki gospodarcze pochodzące z końca XIX wieku wzniesione były prawdopodobnie w całości z cegły ceramicznej i rozmieszczone wokół prostokątnego podwórza. Po 1945 roku przejściowo miejscowość nazywana jest Lajstów.
6. Rokity
Pierwsze wzmianki w źródłach o wsi Rokity ( 1329 Rockitt, 1628 Rakitte) pojawiają się w 1329 r. przy opisie majątku szczecińskiej Fundacji Mariackiej.
W XIX wieku zabudowa Rokit miała charakter zwarty. Zagrody usytuowane były na prostokątnych parcelach. Dominował typ zagrody o trzech budynkach. Stodoły ulokowane były w obrębie podwórzy, a obiekty inwentarskie po ich bokach. Od około 1880 roku nastąpił proces wymiany budynków na murowane z cegły ceramicznej. Około 1925 r. we wsi było 6 pełnorolnych gospodarstw chłopskich o łącznym areale 346 ha. Folwark zlokalizowany był na zachodnim krańcu wsi, po południowej stronie drogi. Prawdopodobnie składał się z dwóch dziedzińców gospodarczych, rozdzielonych brukowaną drogą prowadzącą do przywioskowego jeziora. Kościół usytuowany w centrum wsiwzniesiony został z kamienia narzutowego i cegły na przełomie XV i XVI wieku. Był budowlą salową, bez wyodrębnionego prezbiterium, o szczytach dekorowanych ostrołukowymi blendami. Forma otworów okiennych ukształtowana została w trakcie XVIII-wiecznej przebudowy. Kościół popadł w ruinę po 1945 roku. Na dawnym cmentarzu przykościelnym zachował się w dobrym stanie pomnik mieszkańców Rokit, którzy zginęli na frontach I wojny światowej.
http://www.edd2012.pl/imprezy/edd/kalendarz2012/1464/OBJAZD-STUDIALNY